Żelazo jest jednym z najważniejszych składników mineralnych, które odgrywają kluczową rolę w funkcjonowaniu ludzkiego organizmu. Jego główną funkcją jest udział w produkcji hemoglobiny, która transportuje tlen z płuc do wszystkich komórek ciała. Żelazo bierze również udział w produkcji mioglobiny, odpowiedzialnej za magazynowanie tlenu w mięśniach, oraz w procesach enzymatycznych związanych z metabolizmem energii. Pomimo że żelazo jest niezbędne dla zdrowia, jego poziom w organizmie może być obniżany przez różne czynniki, które wpływają na jego przyswajanie, magazynowanie i wydalanie.

W tym artykule omówimy, co wpływa na obniżenie poziomu żelaza w organizmie, czyli co „wypłukuje” ten pierwiastek, i jakie czynniki mogą prowadzić do jego niedoboru.

1. Niewystarczające spożycie żelaza

Pierwszą i oczywistą przyczyną obniżonego poziomu żelaza w organizmie jest niedostateczna podaż tego pierwiastka w diecie. Występuje on w dwóch formach: żelazo hemowe, które znajduje się w produktach zwierzęcych (mięso, ryby), oraz żelazo niehemowe, obecne w roślinach (szpinak, soczewica). Żelazo hemowe jest lepiej przyswajalne, dlatego diety ubogie w produkty pochodzenia zwierzęcego mogą prowadzić do niedoboru żelaza. Jednak nawet w przypadku spożywania odpowiednich ilości żelaza, istnieją czynniki, które mogą obniżać jego dostępność dla organizmu.

2. Napoje hamujące wchłanianie żelaza

Niektóre napoje, mimo że są zdrowe w kontekście innych aspektów, mogą hamować wchłanianie żelaza z pożywienia. Oto kilka przykładów:

a) Kawa i herbata

Kawa i herbata zawierają taniny – związki, które mogą wiązać żelazo w przewodzie pokarmowym, uniemożliwiając jego wchłanianie. Regularne picie kawy i herbaty, zwłaszcza bezpośrednio po posiłkach, może ograniczać ilość żelaza, które organizm jest w stanie przyswoić. Taniny są szczególnie skuteczne w hamowaniu wchłaniania żelaza niehemowego, pochodzącego z roślin.

b) Napoje gazowane

Niektóre napoje gazowane, zwłaszcza te bogate w fosforany, również mogą obniżać wchłanianie żelaza. Fosforany mogą wiązać się z żelazem w jelitach, co prowadzi do jego wydalania, zamiast wchłaniania do krwiobiegu.

c) Wino

Podobnie jak kawa i herbata, wino zawiera polifenole, które mogą hamować wchłanianie żelaza. Czerwone wino jest szczególnie bogate w te związki, co może wpływać na zmniejszenie dostępności żelaza z pożywienia.

3. Substancje pokarmowe ograniczające wchłanianie żelaza

Nie tylko napoje mogą wpływać na poziom żelaza w organizmie. Wiele pokarmów zawiera substancje, które utrudniają jego wchłanianie. Do najważniejszych należą:

a) Wapń

Wapń jest niezbędnym składnikiem odżywczym, ale może konkurować z żelazem o wchłanianie w przewodzie pokarmowym. Produkty bogate w wapń, takie jak nabiał (mleko, ser, jogurt), mogą ograniczać przyswajanie zarówno żelaza hemowego, jak i niehemowego. Dlatego zaleca się unikanie spożywania dużych ilości wapnia w tym samym czasie co pokarmów bogatych w żelazo.

b) Fityniany

Fityniany to związki obecne w wielu produktach pełnoziarnistych, roślinach strączkowych, orzechach i nasionach. Wiążą one żelazo w przewodzie pokarmowym, zmniejszając jego przyswajalność. Na przykład, chociaż chleb pełnoziarnisty jest ogólnie uważany za zdrowy, zawarte w nim fityniany mogą obniżać zdolność organizmu do wchłaniania żelaza.

c) Oksalany

Oksalany to kolejne związki, które ograniczają wchłanianie żelaza. Występują one w warzywach takich jak szpinak, rabarbar czy szczaw. Chociaż szpinak jest znany jako dobre źródło żelaza, obecność oksalanów sprawia, że żelazo niehemowe z tego warzywa jest gorzej przyswajalne.

d) Błonnik

Chociaż błonnik jest niezwykle ważny dla zdrowia jelit i utrzymania prawidłowego poziomu cholesterolu, nadmierna jego ilość może ograniczać wchłanianie żelaza. Produkty bogate w błonnik, takie jak pełnoziarniste zboża i niektóre warzywa, mogą spowalniać wchłanianie żelaza przez przewód pokarmowy.

4. Leki i suplementy wpływające na wchłanianie żelaza

Niektóre leki i suplementy mogą również wpływać na wchłanianie żelaza lub powodować jego nadmierne wydalanie z organizmu. Oto kilka przykładów:

a) Leki zobojętniające kwas żołądkowy

Leki stosowane w leczeniu refluksu żołądkowego i zgagi, takie jak inhibitory pompy protonowej (IPP) czy blokery receptorów H2, mogą zmniejszać kwasowość żołądka. Żelazo, zwłaszcza w postaci niehemowej, jest najlepiej wchłaniane w środowisku kwaśnym, dlatego zmniejszenie kwasowości żołądka może obniżać jego wchłanianie.

b) Suplementy wapnia i magnezu

Podobnie jak wapń w diecie, suplementy wapnia oraz magnezu mogą ograniczać wchłanianie żelaza, zwłaszcza jeśli są przyjmowane jednocześnie z pokarmami bogatymi w żelazo lub suplementami żelaza.

c) Niektóre antybiotyki

Niektóre antybiotyki mogą wpływać na wchłanianie żelaza lub prowadzić do zaburzeń gospodarki żelazowej organizmu. Na przykład tetracykliny i fluorochinolony mogą tworzyć złożone związki z żelazem, co prowadzi do obniżenia jego wchłaniania.

5. Choroby prowadzące do utraty żelaza

Pewne schorzenia mogą prowadzić do zwiększonej utraty żelaza z organizmu lub zaburzać jego wchłanianie. Do najważniejszych należą:

a) Choroby układu pokarmowego

Choroby takie jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego mogą powodować uszkodzenie błony śluzowej jelit, co prowadzi do problemów z wchłanianiem żelaza. Ponadto, stany zapalne w przewodzie pokarmowym mogą zwiększać utratę krwi, co dodatkowo zmniejsza zapasy żelaza.

b) Krwawienia z przewodu pokarmowego

Krwawienia z przewodu pokarmowego, spowodowane np. wrzodami żołądka, nowotworami jelita grubego czy hemoroidami, mogą prowadzić do znacznej utraty żelaza. Niewidoczne gołym okiem krwawienia przewlekłe mogą długo pozostawać nierozpoznane, co powoduje stopniowy spadek poziomu żelaza.

c) Obfite miesiączki

Kobiety cierpiące na obfite krwawienia miesiączkowe mogą regularnie tracić duże ilości żelaza. W takich przypadkach dieta może nie wystarczyć do uzupełnienia zapasów, co może prowadzić do anemii z niedoboru żelaza.

d) Przewlekłe choroby zapalne

Choroby przewlekłe, takie jak reumatoidalne zapalenie stawów, mogą prowadzić do tzw. anemii chorób przewlekłych, w której organizm nie jest w stanie efektywnie wykorzystywać dostępnego żelaza. Związane jest to z długotrwałym stanem zapalnym, który zakłóca gospodarkę żelazową.

6. Zwiększone zapotrzebowanie na żelazo

Niektóre sytuacje fizjologiczne zwiększają zapotrzebowanie na żelazo, co może prowadzić do jego szybszego zużycia. Należą do nich:

• Ciąża – w trakcie ciąży wzrasta zapotrzebowanie na żelazo, ponieważ organizm matki musi produkować dodatkową krew dla rozwijającego się płodu.
• Okres wzrostu – dzieci i młodzież w okresie szybkiego wzrostu mają zwiększone zapotrzebowanie na żelazo, które jest potrzebne do produkcji nowych komórek i tkanek.
• Intensywna aktywność fizyczna – sportowcy i osoby aktywne fizycznie mają wyższe zapotrzebowanie na żelazo, ze względu na zwiększone zużycie tlenu przez mięśnie.

Podsumowanie

Równowaga żelaza w organizmie jest zależna od wielu czynników. Dieta bogata w żelazo jest niezbędna, ale jednocześnie należy unikać substancji, które mogą hamować jego wchłanianie, takich jak taniny, fityniany czy nadmiar wapnia. Ponadto, niektóre leki i choroby mogą zwiększać utratę żelaza lub zaburzać jego przyswajanie. Zrozumienie tych mechanizmów może pomóc w utrzymaniu odpowiedniego poziomu żelaza i zapobieganiu jego niedoborom, które mogą prowadzić do anemii i innych poważnych problemów zdrowotnych.